گپ وگفتی با سه تن از شاعران مشهدی درباره جایگاه شعر دفاع مقدس

محبوبه عظیم زاده | شهرآرانیوز؛ والاهنری که سرِ بزنگاه‌ها قدرتمند ظاهر می‌شود، واژگان متعدد و مختلفی را به کار می‌گیرد و آنچه را مطلوب است بیان می‌کند. حالا، هم زمان با آغاز هفته دفاع مقدس، به سراغ سه تن از شاعران مشهدی رفتیم و با آن‌ها درباره جایگاه و اهمیت شعر دفاع مقدس و وضعیت آثاری که در این حوزه وجود دارد گپ زدیم.

در دفاع مقدس می‌توان ایثار و از خودگذشتگی را دید

سید حسن مبارز درباره جایگاه و اهمیت شعر دفاع مقدس می‌گوید: «دفاع به صورت کلی امری فطری و غریزی است که در فطرت انسان‌ها نهادینه شده است و بدیهی است که اگر کسی در برابر هجمه‌ها و خطرات واکنش مطلوب نشان ندهد، دچار مشکل و اختلال شده است، بنابراین اهمیت پرداختن به شعر دفاع مقدس نیز بدیهی است؛ زیرا مصداق تجلیل از دفاع مقدس، ترویج فرهنگ ایثار، شهادت و پایداری است.

در دفاع مقدس می‌توان آموزه‌های دینی را مشاهده کرد و بدون شک اگر جامعه‌ای در برابر خطرات و هجمه‌ها انگیزه و توان دفاع از خود را نداشته باشد باید آماده اسارت و ذلت باشد. پرداختن به شعر دفاع مقدس، سوق دادن دل‌ها و جامعه به سمت ارزش‌های متعالی است. در دفاع مقدس می‌توان ایثار و از خود گذشتگی را دید که یکی از آموزه‌های مهم دینی ما است: و یوثرون علی انفسهم و لوکان بهم خصاصه و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون. سوره مبارکه حشر.»

شاعران استان توجه خوبی به مضامین دفاع مقدس دارند

او در ادامه صحبت هایش درباره آثار منظومی که در این حوزه وجود دارد می‌گوید: «در یک برهه زمانی توجه به شعر دفاع مقدس به صورت کلی کمی کم رنگ‌تر شده بود؛ اما خوشبختانه مدتی است دوباره کنگره سراسری شعر دفاع مقدس به صورت جدی‌تر برگزار می‌شود. اگر بخواهم ارزیابی دقیقی از شعر دفاع مقدس با توجه به منابع موجود داشته باشیم باید بگویم که ظرفیت توجه شاعران به شعر دفاع مقدس بسیار زیاد موجود است؛ اما اینکه در عمل و اجرا چقدر شعر‌های مربوط به دفاع مقدس سروده شده است و سطح این شعر‌ها چگونه است نمی‌توانم ارزیابی دقیقی داشته باشم.

با این حال، باید به صورت کلی متذکر این مطلب بشوم که در این سال‌ها شعر دفاع مقدس نسبت به گذشته کم رنگ‌تر شده است که علت آن باید بررسی شود؛ اما اگر شعر دفاع مقدس را به معنای گسترده آن در نظر بگیریم و محدود به دفاع هشت ساله نکنیم باید بگویم که شعر دفاع مقدس شرایط خوبی دارد؛ شاعران در سراسر کشور و به ویژه استان خراسان رضوی توجه ویژه‌ای به این مضامین دارند. مضامینی همچون دفاع از حرم و شهادت مدافعان حرم در شعر‌های شاعران به وفور یافت‌ می‌شود.»

شعر دفاع مقدس را به زمان و مکان خاص محدود نکنیم

مبارز بر این باور است گاهی در جشنواره‌ها تأکید بسیار بر یک موضع خاص می‌شود که به نظر می‌رسد این محدودسازی به کاهش مشارکت شاعران در جشنواره‌ها منجر می‌شود، درصورتی که شعر دفاع مقدس را نباید محدود به زمان و مکان خاصی کنیم، ضمن اینکه نباید از آن زمان‌ها و مکان‌های خاص غافل شویم، بنابراین توسع معنایی شعر دفاع مقدس می‌تواند به رشد مشارکت شاعران کمک کند. او می‌گوید: «نقد دیگری که در برخی شعر‌های دفاع مقدس به نظر می‌رسد این است که این شعر‌ها صرفا حادثه محور هستند و پس از چندی به ورطه تکرار و کلیشه‌ای شدن می‌افتند. برای پیشگیری از این کلیشه‌ای شدن راه‌های مختلفی وجود دارد. مثلا می‌توان به شعر دفاع مقدس با توجه به آموزه‌های دینی پرداخت یا شعر دفاع مقدس و حوادث روز جهان.»

دفاع مقدس، شعر مقدس

منیژه رضوان، شاعر دیگری است که به سراغ او رفته ایم. او باور دارد از آنجا که جنگ همیشه چهره منفوری در اذهان عمومی داشته، شاید نتوان صفت مقدس را در کنار آن به راحتی به کار برد. اما دفاع به خودی خود چنان از تقدس و احترام برخوردار است که حتی بدون به کار بردن صفت مقدس افاده معنا می‌کند. او می‌گوید: «در همین راستا شعر و به تبع آن هر هنری که در راستای معرفی، تهییج و یادمان این امر مقدس آفریده شود امری مقدس و درخور احترام تلقی می‌شود. به عبارت دیگر شعر دفاع مقدس شعری مقدس است. شعر دفاع مقدس اخبار و الگو‌های رفتاری را برای آیندگان معرفی می‌کند و نام و یاد دلاوری‌ها را زنده نگه می‌دارد.»

عشق به مقدسات خاموش شدنی نیست

رضوان بر این باور است که برای ارزیابی شعر و شاعرانی که در این زمینه قلم می‌زنند، باید جور دیگری به مسئله نگاه کرد. او می‌گوید: «بیایید نام‌ها و بزرگان را رها کنیم. ما به راحتی می‌توانیم با یک جست وجوی ساده نام شاعرانی را که در زمینه دفاع مقدس قلم می‌زنند پیدا کنیم، چه در کشور و چه در خراسان. پس بیایید به این مقوله از جهتی دیگر نگاه کنیم. مگر نه اینکه دفاع مقدس برای دفاع از آب و خاک و ناموس و اعتقادات و شرف و به طور کلی هر آنچه که مقدس است پا به زندگی ما گذاشته؟ آیا عشق به این مقدسات در سینه انسان خاموش شدنی است؟ هرگز.

به نظرم شعر دفاع مقدس به طور خاص به گونه‌ای آرام به حیات خود ادامه داده و می‌دهد؛ اما به طور عام هر شعری که با مضمون بزرگداشت وطن، ناموس، حمیت، اعتقادات، سیدالشهدا و هرآنچه برای ما مقدس است سروده می‌شود، در مقوله شعر دفاع مقدس دسته بندی می‌شود. از این جایگاه شعر دفاع مقدس هنوز که هنوز است شاداب و سرزنده؛ ولی مخفیانه و در پوششی متفاوت در بین شاعران و سروده هایشان ساری و جاری است و مگر شاهنامه با آن همه پاسداشت نیکویی‌ها و مقدسات از این منظر در ردیف شعر دفاع مقدس قرار نمی‌گیرد؟ چو ایران نباشد تن من مباد.»

غایت نهایی برای هنر وجود ندارد

با این حال، او معتقد است می‌توان روند موجود را نیز بهبود بخشید. رضوان می‌گوید: «مسلما غایت نهایی که به عنوان نقطه پایان برای هر نوع و گونه هنری است وجود ندارد. قالب‌های جدید، نگاه و زاویه دید متفاوت، نوآوری‌های شگفت انگیز، کشف و شهود‌های دست نخورده، تطابق دفاع مقدس با شرایط جدید به عنوان مثال مبارزه با بیماری کرونا، هر یک می‌توانند در تداوم سروده‌های دفاع مقدس مؤثر باشند.

مگر نیرو‌های مسلح یک مملکت در دوران صلح از آموزش باز می‌ایستد که توقع داشته باشیم شعر دفاع مقدس در زمان صلح یا در شرایط جدید معطل بماند؟ اما برای پیشبرد و متعالی‌تر شدن شعر دفاع مقدس باید از قدم گذاشتن در راه‌های رفته خودداری کرد. هر شاعری باید بازگوکننده زاویه دید خود به این مقوله با توجه به ظرفیت‌ها و نیاز‌های نسل جدید باشد. خواسته یا ناخواسته از روی دست هم نوشتن چیزی جز ملال و دلزدگی عاید مخاطب نمی‌کند؛ چنان که می‌فرماید: سخن نو آر که نو را حلاوتی دگر است.»

نثر دفاع مقدس از نظم آن جلوتر است

بهزاد پورحاجیان که در سنگر پزشکی مشغول به فعالیت است، معتقد است پس از انقلاب اسلامی، جنگ دومین رکن و اتفاق مهم کشور ماست که پرداختن به آن ناگزیر است: «دقیقا به دلیل عظمت این اتفاق، اهمیت و جایگاه ویژه‌ای نیز دارد و پرداختن به آن ناگزیر است.» او بر این باور است که ادبیات دفاع حرف‌های زیادی برای گفتن دارد و جای کار زیادی نیز؛ و وقتی واژه «مقدس» کنار آن می‌نشیند، بار معنوی و مفهومی آن را بیشتر می‌کند. در نتیجه پرداختن به این موضوع برای شاعر باید با دقت و مسئولیت بیشتری انجام شود. پورحاجیان می‌گوید: «ایثارگری‌هایی که در جبهه‌های جنگ صورت گرفته یا جان‌هایی که در این راه فدا شده، همگی ذیل مجموعه دفاع و دفاع مقدس قرار می‌گیرد.

به دلیل گستردگی مفاهیم موجود در این حوزه، نمی‌توان همه آن‌ها را شعر گنجاند. شعر‌های کنونی نیز بیشتر جنبه روایی پیدا کرده است و کم هستند آن‌هایی که توانسته اند به مفهوم اصلی و سترگ آن بپردازند، به نحوی که حتی بتوان آن‌ها را به نسل‌های بعد نیز انتقال داد.» او معتقد است نثر به دلیل محدودیت‌های کمتری که نسبت به نظم دارد در این زمینه جلوتر از آن قرار دارد، اما در شعر دفاع مقدس شاید آن گونه که شایسته است حق مطلب ادا نشده است.